Silav

Hûn bi wêr hatin malpera me, hûn dikanin nêrîn û nirxandinên xwe li gel me paravakin.

Robîn Roj

Ziman destpêka têkiliyan û xwenaskirinê ye.
Yan jî xwe danasînê ye.
Pêdiviya her mirovî, çi civakî, çi malbatî, çi kesayetî bi ziman heye. Ji ber ku mirov civakî ye û karên civakî jî, bi têkiliyan, bi danûstandinê heye. Demjiyana me jî pêdiviya rêxistinîbûna civakê derxistiye pêş.
Civakên bêrêxistinî, parçe ne, bela ne û bê îrade ne.
Îrade hebûna mirov e!...
Îrade, ji bo mirovan, ji bo malbatan, ji bo gelan girîng e… Îrade xwedî derketin e!..
Ji destpêka mirovaniyê û heya îro pêdiviya mirovan, pêdiviya civakan, bi têkiliyan heye. Ev jî bi riya ziman çêbûye û çêdibe. Bingeha jiyana bihevreyî, têkilî ye, ya li hevkirinê jî ziman e.
Têkilî, bêyî ziman çênabe…
Lewra dîroka ziman bi dîroka mirovaniyê yek e.
Lê ziman ne tenê axaftin e… Di destpêka mirovaniyê de, mirov bi riya hereket, jest û mîmîkan jî têkilî bi hev du re didanîn. Ji bilî vê, dans, muzîk, wêne bûne riya têkiliyan…
Îro, piraniya van tiştan bûne kultur û di dibistanan de wek ders têne xwendin.
Hinek ji van beşan, di zanîngehan de têne xwendin. Ev jî tê wateya ku ziman bingeha kulturê ye. Her çiqasî ew tiştên ku wek alavên têkilî û danûstandina mirovan bûn, di roja îroyîn de, di çarçoveya ziman de nayên hesibandin. Lê car din alavê herî bi bandor yên mesaj dayinê ne.
Ingilîz gotina “language” bi kar tînin, fransî “langue”, ereb jî“lîsan” bi kar tînin.
Yanî, sîstema bi dev û nivîsandinê têkilî û danûstandin, tê kirin e.
Ligel me kurdan “ziman” e.
Ziman, her çiqasî di destpêka mirovahiyê de bûbe bingeha kulturê jî, hêza xwe ji kulture disîtinê. Ev rastî jî, bûye sedema ku ziman, wek nasnameya gelan bê erêkirin.
Be her zimanê cuda yê gelan xwedî taybetmendiyên cuda ye. Lewra her ziman xwedî sîstemeke cuda ye û ev sîstema cuda, ku ji aliyê wê civakê ve û bi sedsalan hatiye avakirin, tenê ji aliyê wê civakê ve baş tê zanîn. Xisletên civakê, di zimanê wê civakê de xuya dike.
Zordest û dagirkeran, ji bo gelan ji hole rakin, tune bikin, bihelînin, pêşî zimanê wî gelê têk birine. Dagirkerên Kurdistanê jî, serî li vê siyasetê dan û hîna jî didin. Zimanê gele kurd qedexe kirine, perwerdehiya bi zimanê zikmakî, weşana bi zimanê zikmakî red kirine û axaftina bi zimanê zikmakî kirine sedema cezakirinê.
Dagirkerên kurd û Kurdistanê, di vê helê de serketin jî bi dest xistine. Piranî jî dewleta tirk. Dewleta tirk hîmê xwe li ser dijberiya hebûna gelê kurd ava kiriye. Lewra li dijî her tiştê kurdan derdikeve û qedexe dike. Li dijî nave wan, li dijî cografya wan, li dijî kultur, dîrok, alfabe û li dijî zimanê wan e.
Di sedsala 21’î de, ji bilî gelê kurd, tu gelên cîhanê, ji mafê bikaranîn û xilmetkirina zimanê zikmakî bêpar tune ye. Li hemberî ku şêniya gelê kurd herî kêm 40 milyonan in, ev mafên bingehîn, mirovahî û xwezahî ji destên wî hatine standin.
Li hemberî vê zordestiya tunekirin û redkirina hebûna gelê kurd, cîhan jî bêdeng e. Ev jî dide xuyakirin ku cîhanê, li hemberî gelê kurd dîwarê berjewendiyan ava kiriye û destekê dide dagirkerên Kurdistanê. Eger ne siyaseta berjewendiyan be, peymanên navneteweyî û gerdûnî, ku ji aliyê heman hêzên navneteweyî ve hatine amade kirin, ji bo gel kurd jî, wî bikevin “mer’iyet”ê. Lê na, her daxwaza gelê kurd “mulga” ye!..
Li hemberî zordestiyên dagirker û hêzên navneteweyî, bar dikevê ser milê gelê kurd. Pêwist e gelê kurd, li xwe û nirxên xwe xwedî derbikeve. Gelê kurd, derdorê 200 sal in ku bûye çavkaniya zordestan. Ji aliyekî ve kultura wan xwedî dike, ji aliyê din ve zimanê wan û dîroka wan… Mînaka herî berbiçav û xuya Tirkiyeyê ye. Dîroka tirkan bi kurdan dest pê dike, bi kurdan bi dawî dibe… Edebiyata wan bi kurdan dest pê dike, bi kurdan bi dawî dibe… Nijadperestiya wan bi kurdan dest pê dike, bi kurdan bi dawî dibe… û hwd.
Gelo çima kurd, ji bo xwe nebin destpêk û dawî?
Gelê kurd îro, şerê vê pirsê dike.
Mitingên dibin pêşengiya TZP kurdî de û bi slogana “ez, perwerde û hindekariya bi zimanê zikmakî dixwazim” jî ev e.
Kurd, şerê rûmet û xiretê didine meşandin. Pêwist e be her mirovê kurd, di şerê rûmet û xîretê de cihê xwe bigire.
Tu kes, bi nasnameya kesekî din, ne bûye xwedî nirx, ne bûye xwedî rûmet û xîret.
Rastiya sosyolojîk ew e ku, her kes bi nasnameya xwe, bi zimanê xwe, bi kultura xwe, bi cografya xwe, dikare bi xîret, rûmet û namûs be…

Medeni ferho

ALFABEYA KURDÎ




a) Tipên gir.(Büyük harfler)

A B C Ç D E Ê F G X H I Î J K Q L M N O P R S Ş T U V W Y Z



b) Tipên hûr.(Küçük harfler)

a b c ç d e ê f g x h i î j k q m n o p r s ş t u û v w y z



c) Xwendina tîpên Kurdî. (Harflerin okunuşu)

aa be ce çe de e êê fe ge xe he i îî je ke qe le me ne oo pe re se şe te u ûû ve we ye ze

Namus nedir?

Namus deyince ilk akla gelen kadın cinselliği ve bekaretidir. Toplumsal yaşamda sadece kadını değil aileyi ve özellikle ailedeki erkekleri ilgilendiren bir olgu halini almıştır. Namus; Arapça’da ‘el namus el ekber’ yani ‘en büyük sırlara hakim olan’ anlamıyla birçok toplumlarda saygı ve sevginin yanında özellikle aile içindeki otorite ilişkilerinde önemli hale gelmiştir. Namus sözcüğü sadece Arapça’da değil Türkçe, Kürtçe, Farsça ve Urdu dillerinde de kullanılmıştır. Araştırmacılara göre namus sözcüğü Yunan kaynaklıdır. Ayrıca Tevrat’ın Yunanca adı ‘Tora’, ‘namus, düzen’ anlamına gelmektedir. Özellikle Türkçe ve Kürtçe’de; ‘Bir toplum içinde ahlak kurallarına karşı beslenen bağlılık’ ve ‘Dürüstlük, doğruluk’ olarak genel bir tanımlama getirilmişse de, İslam ile bağlantısı olan cinsellik kurallarına dayanır.

Kürtlerde namus

‘Namus’ olgusuna yaklaşımı daha da somutlaştırarak, Kürt toplumu açısından ele aldık. Kuzey Kürdistan’da adı ‘namus/töre’ cinayetleriyle anılan Batman’da kadın hakları mücadelesi yürüten Selis Kadın Danışmanlık Merkezi’nde çalışan sosyolog Gülistan Akel ve Almanya’nın Düsseldorf kentinde faaliyet yürüten Kürt Kadın Barış Bürosu (Cenî) temsilcilerinden Melike Yaşar, Kürt toplumunda namus kavramını algılayış ve bunun kadınlar üzerindeki etkisi ile doğru namus anlayışı üzerine sorularımızı yanıtladı.

Batman Selis Kadın Danışma Merkezi’nde çalışma yürüten sosyolog Gülistan Akel, “Namus olgusunun Kürtlerde de zamanla kadın aleyhine işleyen, kadının bedeninin ve kadın cinselliğinin kontrol edilmesi olarak algılanan bir içeriğe dönüştürülmesi Kürt kadını açısından hala şiddetin kadın katliamlarının haklı gerekçesi olarak karşımıza çıkmaktadır” diyor. Sokak ortasında bir kadını hunharca katlettikten sonra katilin göğsünü gere gere ‘namusumuzu temizledim, alnımızı akladım’ naraları atmasının Kürt kadını için acı bir tablo olduğunu dile getiren Akel, bu tablonun yaratılmasında beslenilen kaynakları şöyle açıklıyor: “Genel olarak ‘Namus’, geleneksel topluluklarda en önemli değer anlayışıdır. Günümüzde hızla ilerleyen şehirleşme, şehirlerde yaşayan insanlara daha çok anonim olma, ailenin kontrolünden uzak kalma ve eski sert kuralları gevşetme imkanı vermiştir. Ama kırsal bölgelerin kasabalarında ve köylerde eski kurallar hala çok canlı ve etkilidir. Genel olan bu sosyolojik belirleme Kürt toplumu açısından farklı bir çizgiye taşınmıştır. ‘Namus’ olgusunun kadın yaşamında yarattığı bu acı tablo feodalitenin merkezlerinden modern dünyanın metropollerine ne yazık ki ayak basmış durumda. Hem de hukuğu belli olmayan bir zeminde. 90’lı yıllardan sonra Kürtlerin yaşadığı coğrafyada süregelen savaş ve sonuçlarından özellikle zorunlu göç anomik değer sistemini beraberinde getirmiştir. Feodalite ve din otoritesi kentlere yerleşim ile birlikte güç kaybetmiş, erkeğin namus anlayışını uçlaştırarak hukuksuz, sistemsiz kontrol etme güdüsü ile daha yoğun şiddet sarmalı haline getirmiştir. Var olan resmi hukuk kadın açısından gelişim göstermişse de uygulama alanı yaratılmamıştır. Ve ne yazık ki erkek kontrolsüzce kadının bedenini ve cinselliğini kontrol etmeye devam etmektedir.”

Dersên zimanê Kurdî

Dersa-1

XWE BIDE NASANDIN, YÊN LI DERDORA XWE BINASE

Navê te çi ye?

Navê min Baran e.

Navê min Kanî ye.

Paşnavê te çi ye?

Paşnavê min Çiya ye.

Paşnavê wê çi ye?

Paşnavê wê Zozan e.

Navê wê çi ye?

Navê wî çi ye?

Navê we çi ye?

Navê me Baran û Kanî ye.

Navê wan çi ye?

Navê wan Egîd û Zîlan e.

Rêziman / Gramer

Ez ji bo kesê yekem (ê kit)

Tu ji bo kesê duwem (ê kit)

Ew ji bo kesê sêyem (ê kit)

Em ji bo kesên yekem (ên kom)

Hûn ji bo kesên duwem (ên kom)

Ew ji bo kesên sêyem (ên kom)

Van cihên vala tije bi peyvên jêrîn dagrin:

min, ye, Navê, me/we/wan, wê

1- ...... te çi ye?

2- Navê ..... Baran e.

3- Navê wê Kanî ..... .

4- Navê ..... Baran û Kanî ye.

5- Navê xwe li jêrê binivîsînin:

.....................

Paşnavê ....... Zozan e.

Tu ji ku derê yî?

Ez ji Amedê me.

Welatê te ku der e?

Welatê min Kurdistan e.

Kurdistan li ku derê ye?

Kurdistan li Rojhilata Navîn e.

Tu li ku dijî?

Ez li Bakurê Kurdistanê dijîm.

Cihên vala bi peyvên jêrê dagrin.

li, ku, Bakurê Kurdistanê, dijî

Tu ji ...... derê yî?

Kurdistan .... ku derê ye?

Tu li ku ..... ?

Ez li ................. ê dijîm.

Pirsa van bersivan li cihê vala binivîsînin:

1-Navê min Şoreş e. ............... ........... ............... ................?

2-Ez ji Dêrsimê me. ................ ............... ............. .............. .........?

3-Navê wê Gulîstan e. ................. .............. ............... ...................?

4- Gulîstan ji Mêrdînê ye. .................... ............. ............. .............. .........?

Navê gund û bajarê hûn jê hatine li jêrê binivîsînin.

Navê gundê min ....................e. Navê bajarê min .......................e.

Serkeftin

Dersa-2

Zimanź Kurdī / Zaravayź Kurmancī -2

SILAVDAYīN, BIXŹRHATIN

Roj baž, xaltīka Sźvź.

Roj baž, kurź min.

Tu ēawa yī?

Ez baž im. Tu ēawa yī?

Ez jī baž im. Spas dikim.

Roj baž, Apź Misto.

Roj baž, birazī. Tu bi xźrź hatī.

Xźredar bī Apo; tu ēawa yī?

Baž im. Spas dikim. Tu ēawa yī?

Ez jī baž im. Gelek spas.

ALFABEYA KURDĪ

1- A, 2- B, 3- C, 4- Ē, 5- D, 6- E, 7-Ź, 8- F, 9- G 10- H, 11- X, 12- I, 13- Ī, 14- J, 15- K, 16- Q, 17- L, 18- M, 19- N, 20- O, 21- P, 22- R, 23- S, 24- Ž, 25- T, 26- U, 27- Ū, 28- V, 29- W, 30- Y, 31- Z,

A, b, c, ē, d, e, ź, f, g, h, h, x, I, ī, j, k, q, l, m, n, o, p, r, s, ž, t, u, v, w, y, z

Di alfabeya kurdī de 31 tīp hene.

8 tīp dengdźr in ango bi deng in. (1-Aa, 2-Ee, 3-Źź, 4-Ii, 5-Īī, 6-Oo, 7-Uu, 8-Ūū)

Tīpźn din tev (33 tīp) dengdar in ango bź deng in, bźyī alīkariya tīpek dengdźr nikarin deng derxīnin.

Dengźn ji zimanźn biyanī cudatir ev in: ź, x, q, w

Ź wek Źrīvan, X wek Xak, Q wek Qaz, W wek Welat

źzing, źž, źl, Źdī bes e! źn din, źvar, źrīž, źsīr, źzidī, źžbir,

xal, xalxalok, xanī, xaltī/xaltīk, xaē, Xaēa Sor, xalī, xatir,

qad, qalib, qamēī, qanī, qapax, qarīn, qas, qasid, qelaē, qelew,

Wan, war, wate, wekhev, welatparźz, wźje, wźne, wī,



XWENDIN

-- Roj baž, birźz ……..; ji kerema xwe re dikarin xwe bidin nasīn?

- Belź, ser ēavan. Navź min Žorež e.

-- Žorež ēi?

- Žorež Engīn.

-- Tu ji ku derź yī?

- Gund an bajar bźjim?

-- Herdu jī pźwīst in. Ji kerema xwe re herduyan jī bźjin.

- Baž e. Gundź min; Germav, bajarź min Bismil e.

-- Bismil girźdayī ku (derź) ye?

- Girźdayī Amedź ye.

-- Baž e, spas dikim.

- Ez jī spasdar im. Bi xatirź we.

-- Oxir be.

Cihźn vala yźn li jźrź dagrin, ji kerema xwe re.

……… ji kījan gundī yī?

Navź gundź xwe ……….., ji kerema …….. re.

Licź ………… ku derź ye?

Ez ji …………. Germav, ……………ź Bismilź me.

Bi ………….. te.

Pirsa van hevokan binivīsīnin:

1 – Ez ji Serhedź me. ……. ………. …………… …………….. …….?

2 – Nisźbīn girźdayī Mźrdīnź ye. …………. ……….. …… ………….. ……..?

3 – Ez baž im, spas. …………. …………. …………..?

4 – Navź bavź min Serhildan e. …………… ………. .............. ........... ..........?

Serkeftin.

Dersa-3

Zimanê Kurdî / Zaravayê Kurmancî 3
NASKIRINA NAVÊ BAJAR û WELATAN

Rêziman: Navê bajar, welat û Parzemînan her dem bi tîpa girdek (girs/mezin) destpê dike.

Amed, Dêrsim, Meledî, Dîlok, Qers, Serhed, Ruha, Mahabad, Sinê, Urmiye, Silêmanî, Dihok, Hewlêr, Zaxo, Efrîn, Dêrik, Qamişlo

Kurdistan, Tirkiye, Sûriye, Iraq, Îran, Dewletên Yekbûyî yên Amerîka, Rûsya, Frensa, Swîsre, Swêd, Yewnan,

Asya, Ewropa, Afrîka, Bakurê Amerîka, Başûrê Amerîka, Awustralya,

Ev welatên li jêre li ser kîjan parzemînê cih digrin, ji kerema xwe re binivîsînin:

Arjantîn, Awustralya, Brezîlya, Şîlî, Çîn, Hîndistan, Endonezya, Îtalya, Spanya, Japonya, Kanada, Kenya, Holanda, Swîsre, Kurdistan, Afganistan, Vîetnam, D.Y.A.

SIHBET

Silav bira. Tu ji ku derê tê?

Ez ji Holandayê têm.

Ma tu Holandî yî?

Na, Ez Alman im. Tu ji ku yî?

Ez ji Kurdistanê me?

Kurdistan?

Belê.

Ew li ku ye?

Li Rojhilata Navîn e?

Rojhilata Navîn? Li parzemîna Asyayê ye?

Belê. Te rast got.

Tê biçî ku derê?

Ezê biçim Stenbolê.

Stenbol? Ew li ku derê ye?

Ew di navbera parzemîna Asya û Ewropayê de ye?

Ya! Balkêş e.

Belê, bi behrê ji hev vediqete.

Baş e, ez jî carekê biçim û bibînim.

Navê van welatên li jêrê temam bikin, ji kerema xwe re:

Ka.....da., Îsp........, ......mer......a, Sw........e, S.....d, ......et.....m, Ti......ye, .......aq, rdist......, Alm........., Yew........, .........ûsy.......,

Pirsa van bersivan binivîsînin, ji kerema xwe re?

Ehmed diçe Stenbolê. ................... ...................... ................. ..............?

Ez diçim Kurdistanê. .............. ...................... ..................... .............?

Şoreş ji Almanyayê tê. ................ ............... ............. ................ ............?

Ez li Dîlokê rûdinêm. .............. .................. ..................... ............... ...............?

Dilok li Kurdistanê ye. ............... ............. ................ ................. ..........?

XWENDIN

Mihemedê Silêman ji Mêrdînê ye. Ew li Amedê rûdinê. Ew karker e. Ev deh sal in ji gundê xwe derketiye.

Xaltîka Sêvê ji Ruhayê ye. Ew li Wêranşerê rûdinê. Wêranşer navçeyek Ruhayê ye. Ew jinemalek e. Ew karê malê dike.

Memed Demîr li Stenbolê rûdinê. Ew ji Dêrsimê ye. Li wê derê diçe dibistanê. Li ser netê, tev li qursa zimanê kurdî jî dibe.

Fatma Karadag ji Çewlîgê ye. Ew sîh salî ye. Ew mamosteya dibistana seretayî ye. Niha li Balikesîra Tirkiyê mamostehiyê dike.

Van pirsan bibersivînin, ji kerema xwe re:

1 - Xaltîka Sêvê li ku derê rûdinê?

2 - Sêvê çi karî dike? ...........................................................

3 - Fatma Karadag li ku derê, çi karî dike?......................................................................

4 - Mihemedê Silêman çi karî dike? Ew ji ku derê ye?........................................................

5 - Mihemed çend sal in koçber bûye?.................................................................................

Serkeftin

Dersa-4

BERSIVDAYÎNA PIRSAN BI PEYVA `ERÊ` Û `NA`

Ma, tu ji Wanê yî? Belê/Erê, ez ji Wanê me.

Na, ez ne ji Wanê me.

Ma tu diçî Amedê? Erê, ez diçim Amedê.

Na, ez naçim Amedê.

Ma tu dikarî ji yekê heta dehan bijmêrî?

Belê, ez dikarim/ bijmêrim.

Keremke, bijmêre:

Yek, du sê, ........, pênc, şeş, ......deh.

Ma te xwarin xwariye? Erê, min xwarin xwariye.

Na, min xwarin nexwariye.

Ma tu çûyî dibistanê? Erê, ez du salan çûm dibistanê.

Na, ez qet neçûme dibistanê.

Ma ew xwendekar e? Erê, ew xwendekar e.

Na, ew ne xwendekar e.

Ma ev sêv sor e? Belê, ew sêv sor e.

Na, ew sêv ne sor e. Ew zer e.

Rêziman: Lêkera alîkar `bûn` di hevokên navdêrî û rengdêrî de cuda tê ji pêveberê cuda tê nivîsandin.

Ma ew mamoste ye? Di vê hevokê de, pêveber `ye` cuda tê nivîsandin.

Ma sêv sor e? Di vê hevokê de, pêveber `e` cuda tê nivîsandin.

Em lêkera alîkar `bûn` di dema niha de bi cînavên kesanî re bikişînin.

Ez xwendekar im.

Tu xwendekar î.

Ew xwendekar e.

Em xwendekar in.

Hûn xwendekar in.

Ew xwendekar in.

Van hevokên li jêrê temam bikin.

1 – Xwendekar kurekî delal ....... .

2 – Em xwendekar ........ .

3 - Kî xwendekar ........ .?

4 - ...... mamosta .ne.

5 - ...... keçek jîr ...... .

Lêkera bûn, di dema niha de wekî, `im`, `î`, `e`, `in` guhertinê dijî, lê di dema derbasbûyî de wekî xwe dimîne. Dîsa ji navdêrê cuda tê nivîsandin.

Ez xwendekar bûm.

Tu xwendekarbûyî.

Ew xwendekar bû.

Em xwendekar bûn.

Hûn xwendekar bûn. Ew xwendekar bûn.

Bersiva van hevokên li jêrê binivîsînin.

1 – Ma ew jinek e? .................................................................... .

2 – Ma hûn porzer in? .....................................................................

3 - Ma Fatimê çavşîn e? ...................................................................... .

4 – Ma we dersa xwe çêkir? ...................................................................... .

5 – Ma ez ne bi we re me? ...................................................................... .

6 – Ma tu ne li mala me bûyî? ...................................................................... .

Di zimanê kurdî de dema hevok ne hevokek navdêrî û rengdêrî be, wê demê `lêkera alîkar- bûn` divê pê ve were nivîsandin.

Ez dimeşim. (hevokek lêkerî ye; ji ber ku pêvebera wê `meş` ji lêkera meşîn tê.)

Tu dimeşî.

Ew dimeşe.

Em dimeşin.

Hûn dimeşin.

Ew dimeşin.

Di kîja hevokê de lêkera alîkar divê cuda be, di kîjanê de divê bi hev ve be, awayê rast binivîsînin.

1 – Birayê min li dibistan êye. ..................................................................... .

2- Xaltîka te çû ye sûk ê. ..................................................................... .

3 – Pisîk li ser banê xênî di meş e. ..................................................................... .

4 – Dayika Sêvê bi kê re diaxiv e? ..................................................................... .

Serkeftin.

Dersa-5


Zimanê Kurdî / Zaravayê Kurmancî 5
HIJMAR û HIJMARTIN

Nîn (0), yek(1), du (2), sê (3), çar (4), pênc (5), şeş (6), heft (7), heşt (8), neh (9), deh (10), yazdeh (11), duwazdeh (12), sêzdeh (13), çardeh (14), pazdeh (15), şazdeh (16), hivdeh (17), hijdeh (18), nozdeh (19), bîst (20), bîstûyek (21), bîstûdu (22), bîstûsê (23), bîstûçar (24)…sîh (30), sîhûyek (31), sîhûneh (39), çil/çel (40), pêncî (50), şêst (60), heftê (70), heştê (80), nod (90), sed (100), sedûyek (101), sedûdu (102), sedûsê (103), sedûdeh (110), sedûyazdeh (111), sedûduwazdeh (112), sedûbîst (120), du sed (200), dusedûyek (201), sê sed (300), sêsedûyazdeh (311) neh sed (900), nehsedûnodûneh (999), hezar (1 000), hezarûyek (1001), hezarûyazdeh (1011), hezarûsedûyek (1101), hezarûdused (1200), hezarûnehsedûnodûneh (1999), du hezar (2 000), sê hezar (3 000), deh hezar (10 000), sed hezar (100 000), milyon (1 000 000), milyonek (1 000 000), du milyon (2 000 000), milyar (1 000 000 000), tirilyon (1 000 000 000 000), qatirilyon (1 000 000 000 000 000)

Reqemên li jêrê bi nivîskî binivîsînin ji kerema xwe re.

1 – 5 ………………………………..

2 – 15 ………………………………..

3 – 333 ………………………………..

4 – 1022 ………………………………..

5 – 6759 ………………………………..

6 – 22468 ………………………………..

7 – 1000 001 ………………………………..

Van jimarên nivîskî, bi reqeman binivîsînin.

1 – sêsedûbîstûpênc …………………

2 – nehhezarûnehsedûbîstûneh …………………

3 – sê sed …………………

4 – şêst …………………

5 – nîn …………………

6 – hefsedûnodûyek …………………

7 – heşsedûyek ………………….

Ji kerema xwe re, bibersivînin:

Tu çend salî yî? Ez ……………………salî me.

Tu kîjan salê hatiyî dinyê? Ez, di sala ………..an de hatime dinyê.

Temenê te çend e? Temenê min, ....... e.

Zaroka te çend salî ye. Ew deh ........... ye.

Bavê te kîjan salê çû ser dilovaniya xwe? Di sala ....... an de.

Tu bi çend salan ji birayê xwe mezintir î? Bi …… salan / jê mezintir im.

Xwişka te bi çend salan ji te biçûktir e? Bi sê salan / ji min biçûktir e.

Di tûr de çiqas hinar hene? Sed lib hinar hene.

Gramer: Çend?, Kîjan?, Çiqas?

Van hevokên li jêrê bixwînin û bibersivînin, ji kerema xwe re.

Ji bo pirsîna hijmaran mirov peyva `Çend?` bikar tîne.

Çend zarokên te hene?,

Çend xwendekar li dersê guhdarî dikin?,

Çend zarok derketin der ve?

Çend kîlo sêv dixwazî?

Ka, çend lib hêk bide min, ji kerema xwe re.

Dema ji du tiştan tiştek were hilbijartin, bi peyva `kîjan` tê pirsîn.

Kîjan zarok ê te ye?,

Tu kîjan salê hatiyî dinyê?

Kîjan keçik bedew e?

Kîjan jin diçe dibistanê?

Kîjan malbat koçber bûye?

Girtine ser kîjan baregehê?

Dema pîvana tiştekî were pirsîn peyva `çiqas` tê bikaranîn.

Di bankê de çiqas pereyên te razandî hene?

We ji darê çiqas berû hilweşandin?

Çiqas zilam çûn serdana gorê?

Di şer de, çiqas mirov birçî man?

Îsal çiqas pezê we za?

Dema mirov reqema telefona xwe dibêje divê hinek reqeman bi hev re bêje:

076 223 24 21 Nûn, heftêûşeş, dusedûbîstûsisê, bîstûçar, bîstûyek

0041 576 20 40 11 cotnîn, çelûyek, pêncsedûheftêûyek, bîst, çel, yazdeh

Van telefonan binivîsînin:

0090 222 13 14 15 , 0049 432 11 19 91

Cotnîn, sîhûdu, dusedûçelûheft, sîhûneh, bîstûsê, sîh

Abidin Parıltı'nın yazısı

Geçen hafta, topu topu üç kelime olmasına rağmen yine de yanlış yazılan gazete manşetlerinden anladık ki yanı başımızdaki dilden ve onun alfabesinden bihaberiz. O manşetlere bakıldığında sanki Kürtçe alfabe son birkaç yıl içinde derme çatma, tepeden inme ve suni bir şekilde yaratılmıştı. Oysa hiç de öyle değildi. Kadim bir dilden ve onun yaklaşık seksen yıl öncesine dayanan Latin harfleriyle yazılmış bir alfabesinden söz ediyorduk...

Yeni başlayanlar için Kürtçenin nasıl bir dil olduğundan söz etmek gerekir. Kürtçe, hem Ortadoğu'da hem de Yakın Asya'da, Arapça, Farsça ve Türkçeden sonra en çok konuşulan dildir. Kürtçe, Hint-Avrupa dil grubuna girer. Yani Türkçe gibi Ural-Altay dil grubuna dahil değildir. Bu yüzdendir ki Türkçeyle akrabalığı yoktur ama Farsçayla vardır. Kürtçenin sözlü kültürünün çok zengin olması onu sözü edilen Hint-Avrupa dil grubunun karakteristik yapısını hep korumasını sağlamıştır. Kürtçenin kendine özgü zengin kelime dağarcığı, fonolojisi, morfolojisi ve dilbilgisi kuralları vardır.

Latin harfli Kürt alfabesi fonetik bir alfabedir. Onu oluşturan harflerin her biri, bazı istisnalar dışında, yalnızca bir sese karşılık gelirler ve başka hiçbir şekilde başka bir sesi karşılamazlar. Kürtçe alfabenin otuz bir harfi de söylendikleri gibi yazılır ve okunur. Kürtçe; Kurmancî, Sorani, Dumili (Zazaki) ve Gorani lehçelerinden oluşur. Kurmanci, Türkiye, Suriye ve Kafkasya'nın Kürt bölgeleriyle birlikte Irak ve İran'ın kuzey bölgelerinde de konuşulur. Sorani lehçesi, daha çok Irak Kürdistan federe bölgesinde ve İran'da konuşulur. Dumili (Zazaki) daha çok Dersim ve Siverek bölgelerinde konuşulur. Geriye kalan Gorani lehçesi ise İran'ın Kermanşah yöresinde Ehli Hak'larca konuşulur. Bu lehçe gittikçe ortadan kalkmaktadır.

Bu kısa girişten sonra Kürt edebiyatının geçmişine baktığımızda öncelikle karşımıza Arap harfleriyle kendini oluşturmuş klasik Kürt edebiyatı çıkar. Tereddütsüz söylenebilir ki klasik Kürt edebiyatı medreselerde doğmuş, çok uzun yıllar boyunca bir ilim okulunu andıran bu medreselerde çok güçlü şairler yetişmiştir. Birçok kaynak Kürtçenin yazılı bir dil olarak İslamiyet öncesi belgelere ulaşılamadığını söyler. Bu yüzden Kürtçe 15. yüzyılda edebi hayata girmeye başladığında Arapça ve son derece parlak bir edebi dil olan Farsça bütün Müslüman ülkelerde entelektüel hayata egemendirler.

İlk dönem Kürt şiiri için çok önemli birkaç isimden söz edilecek olursa, Elî Herîrî, Melayê Cizîrî, Melayê Bateyî, Mele Perîşan, Feqiyê Teyran sayılabilir. Medreselerde yetişen bu çok önemli şahsiyetler, Arapça ve Farsça eğitim görmelerine rağmen Kürtçe şiirler ve divanlar yazmışlardır. Hatta denilebilir ki Ehmedê Xanî'den önce Kürt dilinin yazınsal değerinin farkına varan ve bunu milliyetçilik derecesinde savunan kişi Melayê Cizîrî'dir. Radikal Kitap'ta daha önce Melayê Cizîrî üzerine yazdığım için burada ona geniş yer vermeyeceğim ama Kürtçeyi ne kadar önemsediğine dair bir dizeyi Türkçeye çevirmekle yetineceğim. “Eğer dizelerden parlayan inciler istiyorsan, Mele'nin şiirlerine bak; sana Şiraz'ınki ne gerek.”

Güçlü tasavvuf bilgilerine sahip olan bu şairler Kürtçenin canlı bir entelektüel dile dönüşmesi için çabalamışlardır. Bu klasik dönemde Melayê Cizîrî'den sonraki en önemli çıkışı Ehmedê Xanî yapmıştır. Xanî yaşadığı dönemde Kürt beyleri Kürtçeye sahip çıkmadığı için onları eleştirmiş ve ömrünü Kürtçe eserlere adamıştır. Onun çok önemli eseri Mem û Zîn yüzyıllardır değerinden zerre kadar eksiltmemiş, aksine gittikçe anlaşılmayı ve okunmayı daha da çok bekler hale gelmiştir. Xanî, Memê Alan ismini taşıyan kadim bir Kürt destanını eserine uyarlamış, çeşitli değişikliklerle bir başyapıt koymuştur ortaya. Bu eserinde Kürtleri ve Kürtçeyi över, Kürtlerin de kendi ülkelerine sahip olması gerektiğini sık sık vurgular. Birçok kaynak Ehmedê Xanî'yi ilk Kürt milliyetçisi olarak değerlendirir. Xanî, Mem û Zîn dışında da üretimini sürdürmüştür. Nûbihar, daha çok bir sözlük niteliğindedir ve çocuklara yöneliktir.

Kürtçe, yasaklı dil...
Klasik Kürt edebiyatı Bedirhan beyliğinin yıkılmasıyla birlikte ciddi bir suskunluk yaşamıştır. Diğer yandan klasik Kürt edebiyatı ister düzyazı isterse şiirde olsun Türkiye'de Latin alfabesi kullanılmaya başlandığı zaman da ciddi bir kırılmaya uğramıştır. Çünkü Latin harflerine geçen Türkiye Cumhuriyeti kısa bir süre sonra Kürtçeyi yasaklayacak, bu dille konuşanlara para cezası verecekti. Ama buna rağmen medreselerde yetişen birçok Mele ve Feqi gizli saklı da olsa Kürtçeyle şiirler ve düzyazılar yazmıştır. Fakat işte tam da bu dönemlerden sonra yani Bedirhan beyliği yıkılıp, Beyliğin başındakiler sürgüne gönderildiğinde, özellikle Celadet ve Kamuran Bedirhan kardeşler Kürt dili ve edebiyatı için çok önemli işler yaptılar. İlk Kürtçe gazetesi olan Kürdistan, Mîqtad Mîthat Bedirxan tarafından 1898 yılında Kahire'de basılmaya başlandı. Bu gazetenin çıkışı aslında sürgündeki ilk Kürtçe metinler olarak da değerlendirilebilir. Ancak ondan önce 1840'lı yıllarda Mela Mehmûdê Beyazîdî, Mem û Zîn'in izinden bir öykü yazarak, bugünkü manada yazılı ilk öyküyü yazmıştır. Daha sonrasında ise 1913 yılında Fuadê Temo'nun, Çîrok (öykü) adlı öyküsü ortaya çıkmıştır. Diğer yandan sözü edilen bu iki yazarın başka öykülerine rastlanmamış, devamlılığı söz konusu olmamıştır.

Celadet Ali Bedirhan'a dönersek, bu önemli Kürt entelektüeli daha 1919'lu yıllarda Kürtçe için alfabe araştırmasına girişmiş ve çeşitli çalışmalar yapmıştır. Ancak Bedirhan rüyasını ancak 1930'lu yılların başında Hawar dergisini çıkarmaya başladığında gerçekleştirir. Çok ciddi ve paha biçilemez uğraşılar sonunda Kürtçeyi en iyi ve eksiksiz yansıtan alfabeyi kullanmaya başlamış, dergideki yazıları bu alfabeyle yazmış ve bu alfabeyle ürünler vermiştir.

Başlangıçta hem Arap hem de Latin alfabesini kullanan Bedirhan zamanla sadece Latin alfabesini kullanmış ve bugünkü Kürtçe alfabeyi kurmuştur.

1932 ve 1943 yılları arasında çıkan Hawar dergisi Kürt edebiyatı için çok önemli bir ekolü de ortaya çıkarmıştır. Bu derginin sayfalarında dengbêj hikayelerinden tutun da, şiirlere, öykülere, düşünce yazılarına, adaptasyonlara, atasözleri ve deyimlere kadar geniş yelpazede yazılar yayınlandı. Ayrıca klasik Kürt edebiyatının ürünleri de Latin alfabesine çevrildi ve okuyucuya sunuldu. birçok önemli yazar bu dergi sayesinde ortaya çıktı. Birkaç isim saymak gerekirse, Celadet ve Kamuran Bedirhan, Osman Sebrî, Nûredîn Zaza, Qedrî Can, Cigerxwîn sayılabilir. Bu dergide yaklaşık 70 öykü yayımlanmış ve bugüne kalan birçok yazar ve şair ortaya çıkmıştı.

Kürt dilini diriltmek
Öte yandan Sovyet Kürtleri de daha 1929'da Latin alfabesiyle ürünler vermeye başlamıştı. Nitekim ilk Kürtçe romanı yazan Erebê Şemo, Şivanê Kurd adlı romanını bu alfabeyle yazmıştır. Diğer yandan yine Sovyet Kürtleri tarafından yayımlanan Riya Teze (Yeni Yol) gazetesi de Latin alfabesiyle yayımlanıyordu. Ancak 1941 yılında Ermenistan'da Kiril alfabesinin zorunlu kılınmasıyla birlikte, burada yaşayan Kürt yazarlar da Kiril alfabesiyle ürün vermek zorunda kaldılar.

1942 ve 1945 yılları arasında Ronahi dergisi yayımlandı. Bu dergide de elliyi aşkın öyküyle birlikte adaptasyonlar, düşünce yazıları ve atasözleri yayınlandı. Yine Kamuran Bedirhan tarafından Roja Nû (1943-1946) dergisi de daha çok öyküye yer verdi ve bu derginin sayfalarında otuzu aşkın öykü yayımlandı.

Hawar ekolünün çok zor şartlarda Kürt dilini diriltmeye çalıştıklarını söylemeliyim. Bir yandan sürgünlüğün acısı, diğer yandan yoksulluk bu genç ve idealist insanların belini bükemedi. Her koşulda geleceğe kalacak bütünüyle grameri disipline edilmiş bir dil, bir alfabe ve güçlü bir edebiyat bıraktılar arkalarında. Bugün bile kolaylıkla anlaşılacak bir dille yazdılar. (Not: Bu ekolün önemli yazarlarını Kürdili sayfasında önümüzdeki zamanlarda da değerlendirmeye devam edeceğim.)

İlk Kürtçe romanın Erebê Şemo'nun Şivanê Kurd romanı olduğunu söylemiştim. Bu roman daha çok biyografik özellikler taşısa da edebi estetik romanın temel taşı yapmıştır. Erebê Şemo, Stalin döneminde sürgün edilmiş ve tren rayları döşemesi için cezalandırılmıştır. Bu roman da o dönemlerde yazılmıştır. Diğer yandan yazarın başka romanlarından da söz edilebilir. Önemli bir Kürt direniş destanı olan Dımdım destanını romana uyarlamış ve yine aynı isimle yayınlamıştır. Diğer romanları ise Jiyana Bextewar, Hopo ve Berbang'dır.

Erebê Şemo'dan sonra aynı zamanda bir savaşçı da olan ve Irak dağlarında rejime karşı ayaklanan İbrahim Ehmed'in Jana Gel romanı gelir. Bu roman 1952 yılında yazılmasına rağmen 1972 yılında yayımlanabilmiştir. Diğer yandan Rehîmê Qazî'nin Pêşmerge adlı romanı önce 1959 yılında Erivan'da daha sonra da Bağdat'ta yayımlandı.

Sürgünde serpilen Kürt edebiyatı Hawar ekolünün dağılmasından ve temsilcilerinin vefatından sonra ciddi bir suskunluğa girdi. Türkiye'deki Kürtçe üzerine baskılar, dilin yaşam alanlarından çıkarılmaya çalışılması, Kürt diye bir şeyin olmadığının söylenmesi ve Güneş Dil Teorisi'nin hayatın her alanında uygulanmaya çalışılması Kürt edebiyatının 1950'li ve 60'lı yıllarda Musa Anter, Canip Yıldırım ve Edip Karahan'ın çıkardığı Şark Postası, İleri Yurt ve Dicle-Fırat Türkiye'deki Kürtlere bir nefes şansı olsa da burada daha çok mecburi nedenlerden dolayı Türkçe kullanıldı. Hatta tam da bu dönemlerde Musa Anter'in Kımıl yazısına Kürtçe birkaç kelimeyi koyduğu için bütün basın Musa Anter'in üstüne varmış, onu linç girişimleri almış yürümüştü (bakınız olayın 1990'lardaki yansıması için Ahmet Kaya ve Magazin Gazetecileri Derneği)

1980... Sürgünler...
Ancak 1979 yılında Tîrêj dergisinin çıkmasıyla uzun yıllar sonra Kürtçe ürünler yasaklı da olsa verilmeye başlandı. Bu dönemde Rojen Barnas mizahi öyküler yazdı ve M.E.Bozarslan Meyro adını taşıyan bir öykü kitabı yayınladı. Barnas sonraki yıllarda şiire yöneldi ve Kürtçe şiirde ciddi açılımlar yaptı. Bozarslan ise bu kitabında daha çok köy yaşamından ve gerçekçilik öğesinden yararlandı.

1980 darbesinden sonra Kürt yazarlar için yeniden sürgün yolu görünmüştü. Bu aşamadan sonra özellikle 1990'lı yıllarla birlikte İsveç'te çok ciddi bir entelektüel çaba ortaya çıktı. Fırat Ceweri'nin editörlüğünde Nûdem dergisinin yayın hayatına başlaması ve birçok yazarın onun Hawar'ın yeniden dirilişi olarak görmesi, usta ve yeni yola çıkanların aynı sayfalarda buluşması bu dergiyi bir cazibe merkezi haline getirdi. Mehmed Uzun'un bazı romanlarının tefrika halinde burada yayınlanması, Fırat Ceweri, Hesenê Metê, Rojen Barnas, Mustafa Aydoğan, Süleyman Demir, Mehemed Dehsiwar, Fawaz Hûsen, Emin Narozi gibi yazarlar Kürt edebiyatı için çok önemli eserler verdiler. Mahmud Baksi de bu dönemde yazdığı romanlar ve kullandığı mizahi dille dikkatleri üzerine çekti.

Türkiye'de dil yasaklı olmasına rağmen tam da bu dönemlerde iki derginin yayın hayatına başlaması da önemlidir. Rewşen ve Nûbihar dergisi. Rewşen dergisi Mezopotamya Kültür Merkezi'nin bünyesinde yayın hayatına başladı. Bu dergi sayesinde Türkiye'de sayısı azımsanmayacak birçok genç yazar yetişti. Bu dergi daha sonra Jiyana Rewşen ismiyle bir süre daha yayın hayatına devam etti. Diğer yandan Nûbihar dergisi de daha çok klasik Kürt edebiyatını okuyucuyla buluşturdu, birçok yazarın yetişmesine ön ayak oldu ve hala da yayın hayatını sürdürmektedir.

Son yıllarda Kürtçenin birçok alanda serbestleşmesiyle birlikte daha önce sürgünde yaşayan ya da Türkiye dışında yayımlanan birçok eser Türkiye'de yayımlanmaya başlandı. Yukarıda isimlerini zikrettiğimiz yazarlar dışında büyük bir kısmı Türkiye'de yaşayan Helîm Yûsiv, Jan Dost, Selahattin Bulut, Lal Laleş, Yaqup Tilermenî, Kawa Nemir, Şener Özmen, Arjen Arî, Ronî War, Hesen Huseyin Deniz, Berken Bereh ve daha birçok yazar ve şairin ürünleri Türkiye'de okuyucusuyla buluştu.

Kısaca özetlemek gerekirse Kürt dili ve edebiyatı, 1400'lü yıllardan itibaren canlı bir şekilde yaşamış, ancak Bedirhanilerin yıkılmasıyla birlikte sekteye uğramış, daha sonra Kürt entelektüellerine sürgün yolu açılmış, çok önemli eserler sürgün yollarında yazılmış ve şimdi ise yurduna geri dönmüştür. Bu yazıda daha çok Türkiye'deki Kürtler ve Kurmancî lehçesi üzerinde durduğum için Soranice ve Dumili (Zazaki) edebiyatından ve Kürtlerin yaşadığı diğer coğrafya parçalarındaki edebiyattan söz edemedim. Buralarda da söz edilmesi ve üzerinde durulması muhakkak gereken bir edebiyat var. Ama bu da başka bir yazı konusudur.(Bia)

* Abidin Parıltı'nın yazısı 9 Ocak tarihli Radikal Kitap ekinde yayınlandı.

* Kürtçe alfabe: Kürtçe alfabe otuz bir harften oluşmaktadır. Bu harfler a, b, c, ç, d, e, ê, f, g, h, i, î, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, ş, t, u, û, v, w, x, y, z olarak sıralanabilir.

Kaç lehçesi var, edebî geçmişi ne, hangi harfler gırtlak marifeti istiyor? TRT?Şeş’te neden ısrarla haber kelimesinin karşılığı olan ‘nûçe’ yerine ‘küfür etmek’ manasındaki ‘xeber’ kullanılıyor??Kürtçe’den Türkçe’ye ‘chicken translation’ nasıl olur? ‘Bilinmeyen dil’e giriş için Kürt dilbilimci Sami Tan’dan ilk dersi aldık...

Hakikaten hayırlı olsun! 2009 yılına TRT’nin Kürtçe yayın yapan yeni kanalı TRT 6’yla girdik. Girer girmez de yepyeni bir tartışmaya yelken açtık. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, kanalın açılışında Kürtçe dublaj ve Türkçe altyazıyla verilen konuşmasının sonunda Kürtçe “TRT şeş bi xêr be” dedi. Başbakan “TRT 6 hayırlı olsun” demek istiyordu ama aslında diyememişti. Bununla kalsa gene iyiydi ama asıl skandal ertesi gün patlak verdi. Gazeteleri açan Kürt vatandaşlar, ilk Kürtçe devlet kanalı TRT 6’yla ilgili haberleri okurken kahkahalara boğuldular. Başbakan Erdoğan’ın jest cümlesini manşetlerine taşıyan gazetelerin hiçbirinde bu cümle doğru yazılmamış, üstelik bazı kelimeler arka arkaya dizilerek tuhaf anlamlar ortaya saçılmıştı.
Doğrusu ‘Li ser xêrê be’ olan cümleyi Hürriyet ve Milliyet ‘Bê xerbe’ yazmıştı, bu ‘Hayırsız olsun’ demekti. Sabah ‘Serx erebe’ demişti, serx diye bir kelime yoktu, ‘Ser erebe’ ise ‘Araba kafalı’ demekti. Radikal ‘Bi xwêr be’ şeklinde yazdı, xwêr diye bir kelime yoktu, ‘xwê’ tuz demekti, ‘Tuzlu olsun’ anlamı çıkabilirdi! Akşam ‘Bi heyr be’ yazmıştı, heyr Arapça telaffuza uydurulmuş bir kelimeydi. Yeni Şafak ‘Bı heyr be’ yazmıştı, bı ‘bi’nin okunuş şekliydi. Başlıklar çeşitli, doğru tek, isabet yoktu. Bütün bu olup bitenler TBMM’nin, tutanaklarında Kürtçe için ‘bilinmeyen dil’ demesini de haklı çıkardı.
Madem devlet eliyle bu meçhul sözlükle ‘tanışma’ operasyonu yürütülüyor, evvelini ahirini öğrenmeye bir an önce başlayalım dedik. İstanbul Kürt Enstitüsü Derneği’nin Yönetim Kurulu Başkanı, Azadiya Welat gazetesinin yazarı ve pek çok Kürtçe dil tebliğinin mimarı olan Kürt dilbilimci Sami Tan’la işin ABC’sinden başladık.

Baştan başlayalım. Kürtçe nedir?
Ortadoğu coğrafyasında kimine göre 40, kimine göre 30 milyon insanın binlerce yıldır konuştuğu, kendine özgü bir grameri ve fonetiği olan bir dildir. Hint-Avrupa dil ailesinin İrani dilleri içinde yer alıyor. Kürtçe’ye yakın diller Farsça, Belucice, Peştuca... Özellikle sözcük bağlamında Kürtçe’yle çok yakın ilişkileri olan diller bunlar. Bizden çok önce hem Avrupa’daki gezginler, hem diğer dilbilimciler bunu ortaya koymuşlar. Kürtler de kendileri bu alanda ciddi araştırmalar yapmışlardır. En önemlisi Kürtçe, edebiyatı ve tarihsel geçmişi olan bir dildir.

Nasıl bir edebiyat geleneği bu, neler var içinde?
İlk Kürtçe belge 7. yüzyılda bulunmuş ve İslam ordularının Kürtlere yaptığı zulmün anlatıldığı bir şiir. 11. yüzyılda yaşamış olan Baba Tahirê Hemedanî var sonra, ilk Kürt şairi sayılan. 15. yüzyıldan bu yana Elî Herîrî’yle (Ali Hariri) başlayan bir divan edebiyatı var. Onun sonrasında, 16. yüzyılda Melayê Cizîrî, Feqiyê Teyran, Melayê Bateyî, Ehmedê Xanî var. Bunlar medreselerde yetişmiş, o dönemki Kürt beyliklerinin âlimleri. Zaman zaman Mısır’a kadar gidip okuyan ilk Kürt aydınları. O dönemde din dışı bir eğitim olmadığı için daha çok dinsel konuları ele alan ama zaman zaman doğa ve insan sevgisini, aşkı da işleyen eserler yazmışlar. 19. yüzyıldan sonra gazeteler var. İlk Kürt gazetesi Kürdistan, 1898’de Kahire’de çıkıyor.

Kaç lehçe var?
Bu konuyu ilk işleyen, Kürtlerin ilk tarih kitabı ‘Şerefname’, 1597’de Şerefxanê Bedlîsî yazmış. Burada dört lehçeden bahsediliyor. Kurmancî, en yaygın kullanılan lehçe. Türkiye’deki Kürtler’in yüzde 80’ine yakını, Kafkasya ve Suriye Kürtleri’nin tamamı, İran’da Maku’dan Urmiye’ye kadar uzanan bölgede, Irak’ta Behdinan bölgesinde yaşayan Kürtler bu lehçede konuşur. İkinci büyük lehçe merkezi Süleymaniye olan, Irak ve İran’daki Kürtler’in bir bölümünün konuştuğu Soranî. Temel fark, Kurmancî’de cinsiyet yani eril-dişil kelimeler var, Soranî’de yok. Üçüncüsü Türkiye’de Zazaca olarak bilinen Kirmanckî. Dördüncüsü İran-Irak sınırı, Kerkük, Halepçe’de konuşulan Goranî. Bir de İran’da daha çok konuşulan Lorî ya da Feylî lehçesi var. Kürtçe tarihsel olarak iki temel kola ayrılacaksa Kurmancî’yle Soranî, Zazaca’yla Goranî diye ayırmak gerekir. Birbiriyle alışverişi olmayan lehçeler yabancılaşabiliyor, ses değişimleri oluyor. Son yıllarda TV’ler birleştirici oldu. Daha önce de Tahran Radyosu, Erivan Radyosu, Bağdat Radyosu bu işlevi görürdü. Birçok insan, imkânları zorlayıp transistörlü bir radyo alarak bu dili sürdürmeye çalıştı.
Dile yönelik çalışmalar hep var mı? Baskı ve yasaklamalar yüzünden duraklamalar ne kadar hissediliyor?
Özellikle Cumhuriyet sonrası, 1940’lara kadar hiçbir çalışma yapılamamış. Aslında 20. yüzyıl başında Kürt aydınlarının en önemli merkezi İstanbul. Çıkan dergilerin, derneklerin, örgütlenme faaliyetlerinin hepsi İstanbul merkezli yürütülüyor. Mesela 1921’de ilk defa Kürtçe’yi öğretmeye yönelik bir çalışma var. Üstelik hem Kurmancî hem de Soranî lehçelerini veriyor. Arap harfleriyle yazılmış ilk Kürtçe öğretme kitabı ‘Hînkerê Zimanê Kurdî’den söz ediyorum. Türkiye Cumhuriyeti kurulup Kürtlerin varlığı tamamen inkâr edilince ve Kürtçe tamamen yasaklanınca o aydınların bir kısmı Irak’a dönüp Süleymaniye’de Soranî çalışmalar yapıyor. Bir kısmı da Fransız mandası altındaki Şam’da Kurmancî çalışmalar sürdürüyor. Cizre Beyi Bedir-Xan Bey’in ailesi önemli mesela. Çocukları Kürdistan gazetesini, torunları ‘Hawar’ (İmdat) dergisini çıkarıyorlar. Bu dergi ilk defa Kürtçe’yi Latin alfabesiyle kullanıyor. Aslında Latin alfabesinin Kürtçe’ye uyarlanması ilk defa Ermenistan’da oluyor ancak bu alfabe Celadet Bedirxan alfabesi kadar yaygınlaşmıyor. ‘Hawar’ dergisi Kürt dili açısından bir milat kabul edilir. Bu dergide birçok Kürt aydını yetişiyor, ünlü şair Cegerxwin gibi. 1930’ların başından söz ediyoruz. Qedrîcan öykü alanında, Osman Sebrî araştırma alanında çok ürün veriyor.

X, q, w, ê, Türkçe’ye yabancı harfler. Î ve û’ya yabancı değiliz ama onlar da bildiğimiz gibi değil. Ne işe yarıyor bu harfler?
Kürtçe’deki u, Türkçe’deki u gibi seslendirilmez, kısa bir ö harfi gibidir. Türkçe’deki u’ya denk gelen û’dur. Ê, e ile i arası bir sestir. Aslında Türkçe’de var ama alfabeye alınmamış. Osmanlıca metinlerde bu harfin sesinin i ile yazıldığını görürsünüz, vermek yerine virmek yazılır mesela. Kürtçe’de ayrımları çok nettir o iki sesin. Aynı net ayrım v ile w arasında da vardır, İngilizce’de olduğu gibi. Bu yüzden Kürtler, Türkçe sözcükleri tam telaffuz edemezler. Çocukken de derslerde çok net anlaşılırdı bizim Kürt olduğumuz. Milletvekili derken v’yi ya çok küt, çok vurgulu söylerdik ya da ‘milletwekili’ gibi yuvarlayarak söylerdik. Biri diş dudak ünsüzü, biri çift dudak ünsüzü. Î’yi i okuruz, i’yi ise ı okuruz. O yüzden ‘bi’ yazılınca bilmeyenler öyle okur ama o ‘bı’ okunur. X gırtlaktan gelen h’dir, Almanca’daki ‘ch’ gibi. X’in böyle okunduğu dillerden biri de sanırım Yunanca. Q, Arapça’daki kaf, kalın k yani, gırtlaktan gelir yine. Bir de j harfi çok fazladır.

Gırtlak marifeti istiyor Kürtçe’yi konuşmak, kolay değil...
Kürtçe’de ses aralığı, o yelpaze geniştir. En derindeki sesten en dil ucundaki sese kadar kullanılır. Ama Türkçe’deki bazı sesleri de Kürtler çıkaramaz, ö sesi mesela. O ses Kürtçe sözcüklerde yok, andıranlar var.

Türk basını bir ‘Hayırlı olsun’ yazamadı Kürtçe. Sanki bilenler de çuvalladı bu konuda. O neden oluyor?
Bilen değil bildiğini söyleyen demek daha doğru olur onlara. Türkçe yazan Kürt basınından arkadaşlarda da rastlıyoruz buna. Hiç gerekli olmadığı yerde şapka koymak gibi hatalar oluyor. Yazdıkları karıştırma değil, öyle sözcük yok. Onu şuradan anlıyoruz. Mesela ‘kan’ anlamına gelen sözcüğün doğrusu ‘xwîn’dir ama bazı yerde ‘xûn’ yazılabilir, çok sınırlı da olsa. Bunun fonetik sebebi var. Û sesinin bazı bölgelerde ‘wî’ sesine yakın telaffuzu var ama o başlıklarda bu olmadı, doğrusunu kimse yazamadı. Hayırlı olsun, ‘Li ser xêrê be’dir. Ama konuşma dilinde baştaki ‘li’ düşebilir, öyle olsaydı başlıklar yine kabul edilebilirdi ama o da değildi ki... Hele de ‘Bi xêr be’, tam Türkçe’den çeviri bir formdur. Bi ‘-lı’ anlamı verir, xêr ‘hayır’ anlamı verir, be de ‘olsun’ anlamında. Bu tam ‘chicken translation’.

TRT 6’yı izlediniz mi?
Bazı fragmanlarını YouTube’dan izleyebildim. Tabii bu da suç oluyor! Gerçi o kanalın kendisi de suç. Hiçbir kanuni altyapısı yok. Yasalar Kürtçe yayına izin vermiyor. Hâlâ söz konusu harflerin kullanılmasına dair yasak kalkmış değil. Başbakan Kürtçe konuşuyor ama bazı belediye başkanları çokdilli belediyecilik istediği için görevden alınıyor, yargılanıyor. Kanalda izlediğim bölümlerde bana çok abes gelen şeyler var tabii. Mesela yer isimlerinin Türkçe kullanılması çok saçma. Kürtler Şanlıurfa’ya Riha, Hakkâri’ye Culemêrg der. Sonra Kürtçe’de haber ‘nûçe’dir. Yıllardır yazı diline yerleşmiş, bütün Kürt televizyonları bunu kullanır. TRT, ‘xeber’ yazıyor. ‘Xeber’ Kürtçe’nin bazı ağızlarında küfür etmek demektir. ‘Nûçe’yi beğenmiyorsanız gene o anlamda kullanılan ‘dengûbas’ var ama ‘xeber’ hiç yok. Türkçe haberin okunuşu benziyor diye yapıyorlar. Reisicumhur diyorlar. Bunu hangi Kürt kullanıyor bilmiyorum, Kürtler buna ‘serokomar’ der. Halk anlasın diye mi ısrar ediliyor? Onun dışında Nilüfer Akbal mesela, anadili Zazaca, Kurmancî’yi bilmiyor, katlediyor konuşurken. Ona Kurmancî program yaptırmak için ciddi eğitim sürecinden geçmesi lazım. Rojin yazı dilini bilmez ama konuşma dilini iyi biliyor, ona program yaptırılabilir. Ben tamamen dil açısından bakıyorum. Bu kanal Kürt diline ne kadar hizmet ediyor ya da hizmet etmek istiyor, ona bakıyorum.

Zihniyet meselesi mi, yoksa cehalet mi var?
Kendilerini ‘bölücü’ kanaldan ayırma zihniyeti var bir yandan, bir de o klasik İslami bakış açısı var. Mesela Tayyip Erdoğan sık sık “En kalbî duygularımla” der, Osmanlıca’ya çok âşık olma durumları var. Onu Kürtçe’ye de transfer etmeye, İslami yönü ağır basan bir Kürtçe literatür oluşturmaya çalışıyorlar. Şunun kabul edilmesi lazım: Bu dilin çok uzun zaman önce oluşmuş standartları var! Kaynaşma olacaksa öyle olmaz.

Nasıl olur?
Hiçbir Kürt, hürriyet kelimesini kullanmaz ‘azadî’ yerine. Kullanacaksa da özgürlük der. ‘Aştî’ kelimesi yerine sulh demez, barış sözünü alır. Arada bir ilişki olacaksa da Osmanlıca’yla değil, Türkçe’yle oluyor. Bu tercihlere saygılı olmak gerekiyor. Yetkililerin, kafalarındaki ‘Vatandaşların günlük yaşamlarında geleneksel olarak kullandığı dil ve lehçeler’ statüsünü terk etmeleri gerekiyor. O televizyonda Kürtler kendi kimlikleriyle yok, Türkiye’nin Kürt kökenli vatandaşları olarak var. Tamam, vatandaş ama kendi ulusal kimliği var. Buna inanmadan olmaz.

Kürt Dili ve Edebiyatı Bölümü açılacak şimdi. Hoca bulmak için Fransa’ya gidileceği söyleniyor, buna gerek var mı sizce?
Hayır, yok. İstiyorlarsa gitsinler tabii ama bu ülkede bu işi yapabilecek potansiyel var. Hem öğretmen olan hem de Kürtçe’yi iyi bilen çok arkadaşımız var. Eserleri toplar, akademik teraziye vurursun, o insanlara çağrı yapar, içlerinden uygun olanını seçersin.
Örneğin Irak’ın Kürdistan bölgesinden öğretim üyesi getirilmesinden bahsediliyor, ancak orada eğitim büyük ölçüde Soranî’dir, buranın ihtiyacına cevap da vermez. Kurmancî’yle ilgili çalışmalar daha çok burada ve Avrupa’da yapılmış, hâlâ da yapılıyor.

umulmadık faydaları
İlk Kürtçe yazılı kaynağı nerede gördünüz? Bulmak kolay mı?
Biz Adıyamanlıyız. Kürt olduğumu çocukken de biliyordum tabii ama kökene merak sonradan uyandı. Ortaokul, lise çağlarında bu merakımdan dolayı, o zaman oturduğumuz Mersin’de herhangi bir halk kütüphanesine gittim, Kürt sözcüğüyle ilgili bir şeyler arıyorum. Karşıma çıkan kitaplar Fahrettin Kırgızoğlu’nun, Nazmi Özgen’in işte ‘Dağda yürürken kart kurt etmiş, oradan gelmiştir’ falan diyen metinleri. Ama tuhaftır ki Kürtçe metinlerin ilkini işte o Nazmi Özgen’in kitabında gördüm. ‘Bölücü yayınlar’ diye veriyor, aynen alıntılıyor. En azından o gazetenin, derginin kapağını görüyorsun, orada Roja, Welat gibi kelimeler görüyorsun. Bir de şöyle bir şey gelişiyor tabii, bunların negatifini alırsam doğrusuna ulaşabilirim!
O her zaman doğru olmamakla beraber insan çocuk aklıyla bile o inkâr politikalarının saçmalığını anlayabiliyor. Bir de benden önce birisi notlar düşmüştü o ilkel kitaplara, doğrusu böyle falan diye. Dolayısıyla çok faydalı oldu.

Size ait olan ilk Kürtçe kitap hangisi?
İlk edindiğim Kürtçe kitap, Ehmedê Xanî’nin ‘Mem û Zîn’idir. M. Emin Bozarslan, Latince’ye uyarlamış, o kitabın önsözü Kürtçe yazı dilini öğrenmemde çok yardımcı oldu. Bir de o dönemki yasaklamalara rağmen Boğaziçi Üniversitesi’nde okurken kütüphanede Robert Kolej’den gelip orada kalan bazı Kürtçe kitaplar vardı. Mesela Ehmedê Xanî’nin ‘Mem û Zîn’i yazarken esinlendiği, Kürt destanı ‘Memê Alan’ın yazılı halini ilk orada gördüm.

Klişe başlıklara şablon hizmeti
Yüzde 50’ye varan indirim: Tenzîlata heta ji sedî pêncî
Büyük ikramiye devretti: Îkramiyeya mezin dewr bû
Ekonomik kriz kepenk kapattırıyor: Qeyrana aborî kepengan dide girtin
Tatil dokuz güne uzadı: Betlane dirêj bû, bû neh roj
İMKB yükselişle açıldı: ÎMKB (Borsaya Nirxên Guhêzbar a Stenbolê) bi bilindbûnê vebû
Yağmur yağdı, trafik felç oldu: Baran bariya, trafîk felc bû
Aşk yok, sadece arkadaşız: Evîn nîn e, em bi tenê heval in.
Yüreğinin götürdüğü yere git: Biçe dera ku dilê te, te dibe wir.
İçindeki çocuğa kulak ver: Guh bide zarokê di nava xwe de.
Şok diyet: Beş günde beş kilo: Parêza encamgir: Di pênc rojan de pênc kîlo
Aradığınız kişiye şu an ulaşılamıyor: Kesê ku hûn lê digerin, niha li derveyî xeleka xwegihandinê ye. Xwegihandina kesê/a ku hûn lê digerin, ne pêkan e.
Çağın vebası kanser: Webaya vê serdemê şêrpence
Günde bir kadeh kırmızı şarap kalbi koruyor: Rojê qedehek şaraba sor dil diparêze
Beyaz Saray’ın yeni sakini Obama: Niştecihê nû yê Qesra Spî Obama ye
Katliam gibi kaza: 20 ölü, 50 yaralı: Qezaya wekî tevkujiyê: 20 mirî, 50 birîndar
Aşk her şeyi affeder mi? Evîn her tiştî efû dike?
Varolmanın dayanılmaz hafifliği: Sivikiya xwelibernegir a hebûnê
Batsın böyle töre: Toreya wiha, bila bikeve di binê erdê
Dağdan indirme planı: Plana daxistina ji çiyê
Biri bizi gözetliyor: Yek me raçav dike
Damak tadıma uygun değil: Ne li gorî tehma devê min e
Seni seviyorum: Ez ji te hez dikim
Teşekkür ederim: Spas dikim

‘Çarşaf açılımı’ndan ‘Hamdolsun’a, ‘Özür dilemek’ten ‘Teğet geçmek’e Türkçe-Kürtçe gündem sözlüğü
A
AB kriterleri: Pîvanên YE (Yekîtiya Ewropayê)
ABD’nin ilk siyah başkanı: Yekemîn serokê reşik ê DYA’yê (Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê)
Anadil: Zimanê zikmakî, zimanê dayikê
Anayasa Mahkemesi: Dadgeha Makeqanûnê
Asimilasyon: Pişaftin, asîmîlasyon
Askeri birlik: Yekîneya Leşkerî
Atama: Pêşandin, tayînkirin
Ateşkes: Agirbest
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi: Dadgeha Mafên Mirovan a Ewropayê

B
Banka kredisi: Krêdiya Bankayê
Barış: Aştî
Başbakan: Serokwezîr
Belediye: Şaredarî
Biber gazı: Xaza çavsoj, rondikrêj
Bilinmeyen dil: Zimanê ku nayê zanîn
Bomba: Bombe, narîncok
Bölgesel: Herêmî
Bölmek: Parçekirin,
dabeşkirin

C
Cep telefonu: Telefona destan
Cumhurbaşkanı: Serokomar

Ç
Çarşaf açılımı: Gava pejirandina hêzarê
Çoğulculuk: Pirdengîparêzî, piranîgirî
Çözüm planı: Plana çareseriyê

D
Darbe günlükleri: Rojnivîskên derbeyê
Deniz Feneri: Fanosê Behrê (Zeryayê)
Dernek: Komele
Dinleme: Parskirin
Direniş: Liberxwedan
Doğalgaz: Xaza xwezayî
Dokunulmazlık: Destnedan
Dönem başkanı: Serokê werçerxî
Düşünce suçu: Sûcê hizr û ramanê, sûcê bîr û baweriyê

E
Ekonomik kriz: Qeyrana aborî
Emniyet: Ewlehî
Ergenekon davası: Doza Ergenekonê
Ermeni: Ermenî
Etnik köken: Binyada etnîkî,
nîjadî

F
Füze: Moşek, sarox

G
Gaz bombası: Bombeya xazê, bombeya rondikrêj
Gazete: Rojname
Gol kralı: Şahê golan
Güç: Hêz
Güvenmek: Pêbawerbûn
Güvenlik: Ewlehî

H
Haberler: Nûçe, dengûbas (Kürtçe’de çekim ve büküm yoluyla çoğul olur)
Hak: Maf
Halkı askerlikten soğutmak: Ji leşkeriyê sar kirin
Hamdolsun: Spas ji xwedê re, mala xwedê ava
Hava kirliliği: Qirêjiya hewayê
Hayırlı olsun: Li ser xêrê be
Hegemonya: Serdestî
Hukuk: Hiqûq
Hükümet: Hikûmet

I
Issız Adam: Mirovê Tenha, Mirov Xalî

İ
İddianame: Angaştname, îdianame
İflas: Topavêtin, îflas
İnternet: Înternet
İntifada: Serhildan
İstihbarat: Saloxgerî
İşsizlik: Bêkarî, betalî
İşten çıkarma: Ji kar derxistin

J
Jandarma sınır karakolu: Qereqola cendirmeyan a li ser sînor

K
Kadın kolları: Baskê jinan
Kalkışma: Raperîn
Kapatma: Girtin, dadan
Kara operasyonu: Operasyona bejahî
Kardeşim: Birayê min (erkek kardeş), Xwişka min (kız kardeş)
Katılımcılık: Beşdarîtî
Kimlik: Zanav, nasname (kimlik kartı)
Kök hücre: Şaneya rayekî
Kömür yardımı: Alîkariya bi rejî (komir)
Kredi kartı: Karta krêdiyê
Küçülme: Biçûkbûn
Küresel ısınma: Germbûna gerdûnî
Kürtçe yayın: Weşana bi Kurdî

L
Lider: Rêber, serok

M
Magazin: Magazîn
Mahalle baskısı: Pest û pêkutiya şêniyê taxê
Medeniyetler Çatışması: Lêkdana Şaristaniyan
Memleket: Welat, memleket
Milletvekili: Mebûs, parlementer
Milli İstihbarat Teşkilatı: Rêxistina Saloxgeriyê ya Neteweyî
Muhalefet: Dijberî, muxalefet

N
Namus: Namûs

O
Olağanüstü hal: Rewşa awarte, rewşa ne-asayî
Operasyon: Operasyon
Orantısız güç: Hêza zêde
Ortadoğu: Rojhilata Navîn

Ö
Örgütlenme: Birêxistinbûn
Öteki: Yê din (eril), ya din (dişi)
Özgürlük: Azadî
Özür dilemek: lêborîn xwestin,
Özür diliyorum: Li min bibore, li min negire, min bibexşîne

P
Piyasa değeri: Nirxa piyaseyî
Petrol varil fiyatı: Bihayê warîlek neft
Polis: Polîs
Protesto: Protesto, nerazîbûn

R
Radikal: Kokdar, radîkal
Radyo Televizyon Üst Kurulu: Desteya Bilind a Radyo û Televîzyonan
Reel sektör: Sektora reel, beşa rasteqînî
Reklamlar: Reklam, danasîn
Rektör: Rektor
Reyting: Reytîng, rêjeya temaşekirinê

S
Sakınca: Fikare, metirsî
Sansür: Sansûr
Savaş: Şer û ceng, lêkdan
Saydamlık: Şefafî, dîwederî
Sayısal loto: Lotoya jimarî
Sendika: Sendîka
Sınır ötesi: Derveyî sînoran
Siyasi parti: Partiya siyasî
Soruşturma: Lêpirsîn
Soykırım: Qirkirin, tevkujî
Sözlük: Ferheng

Ş
Şampiyon: Şampiyon
Şiddet: Tundî
Şüphe: Şik û guman

T
Talep: Daxwaz
Tecrit: Bi tenê hiştin, tecrîd
Teğet geçmek: Di ber re derbas bûn
Tehcir: Koçberkirin (Bi darê zorê)
Televizyon kanalı: Kanala televîzyonê
Teşkilat: Rêxistin
Türban krizi: Qeyrana turbanê, pevçûna li ser turbanê)
Türkçe: Tirkî

U
Uzlaşmak: Lihevkirin

Ü
Üniversite: Zanîngeh, zanko

V
Varoş: Berbajar, perê bajêr, waroş

Y
Yabancı dil: Zimanê biyanî
Yasa: Zagon, qanûn
Yeni başlayanlar için Kürtçe: Ji bo kesên ku nû dest pê dikin Kurdî
Yerel seçim: Hilbijartinên herêmî
Yüksek Öğretim Kurumu: Saziya Hîndekariya Bilind

Z
Zam: Zem, buhayê giran
Zulüm: Zilm, zordarî, zordestî



ç,Begum Soydemir Sami Tan ile soyleysi.

21 SIBAT-ROJA ZIMANË ZIKMAKÏ
Durûtiya saziyên navneteweyî

Di cîhana îro de qet dewletek nîn e ku zimanek qedexe kiriye, nav û dengên însanan, çiya û deştan, çem û rûbaran, gund û bajaran guhertiye.
Di cîhana îroyîn de qet dewletek nîn e ku gelek bi tevahî înkar kiriye û navê welatê wan wek cûrmek mezin îlan kiriye. Ev dewlet, dewleta tirkan e.Li cîhana îro ji 200 dewletên Neteweyên Yekbûyî yek jî dernakeve û nabejê ev tiştên ku tu dikî, qetliam e, jenosîdeke çandî ye. Ev dewlet endamê Neteweyên Yekbûyî ye, endamê Konseya Ewropayê ye, endamê OSZE/AGITê, endamê NATO û berendamê Yekîtiya Ewropayê ye. Serokwezîrê tirkan tê Almanyayê û Almanya bi asîmilasyona tirkên ku 40 sal in li vir in tewanbar dike û qet dengek ji almanan dernakeve. Serokwezîrê tirkan diçe Davosê û êrişî Serokdewletê Israîlê dike û qet dengek ji wan jî dernakeve. Kes ji wan ranabe û nabêje, bêşeref, bênamûs, bêbext, ev kiryar û tiştên ku tu sed sal in li ser gelê kurd dikî jenosîd e, qetliam e, nijadperestî ye.
Ev hemû jî nîşan didin, ku di cîhana îroyîn de qet qîmeteke mafên mîrovan, yên gelên bindest nîn e. Her tişt li ser meslehetên dewletan dimeşin.
Di qada navnetewî de parêzvanên gelê kurd nîn in. Parêzvanên me, em bi xwe ne, hêza me ye, têkoşîna azadiya gelê me ye. Ji ber vê jî rast e, kar û xebatên di qada navnetewî de girîng û pêwîst in. Lê ji vê girîngtir kar û xebatên me bi xwe ne. Ger em bi hêz bin, ger em li ber xwe bidin, ger em şaşiyên mezin nekin, em ê bi ser bikevin.
Ev zarokên ku ji meha îlonê û vir de di kuçe û kolanan de ji bo zimanê xwe, ji bo perwerdehiya zimanê kurdî li ber xwe didin taca serê me ne, heviya dilê me ne, temînata dûveroja me ne. Pêwîst e em wan bêxwedî nehêlîn, pêwîst e em wan tenê nehêlin û piştgiriya wan bikin.
Rast e di qada navnetewî de li ser zimanê zikmakî gelek peyman, deklerasyon û belgename hatine îmzekirin.

Bi peymanan rewşa zimanê zikmakî

Sala 2008`an ji aliyê Neteweyên Yekbûyî (UN) ve wekî sala zimanê zikmakî hat îlankirin. Dîsa bi biryara Neteweyên Yekbûyî roja 21ê Sibatê ji sala 2000`î ve wekî roja zimanê zikmakî tê pîrozkirin.
Tirkiye jî endamê Neteweyên Yekbûyî ye. Li Tirkiyê 20 milyon însan ji mafê zimanê zikmakî bêpar in. Hem Neteweyên Yekbûyî û hem jî UNESCO haydar in, ku li Tirkiyê zimanê 20 milyon însanan qedexe ye. Zarokên kurd nikarin bi zimanê xwe perwerde bin, navên kurdî wergirin, li jiyana çandî û hunerî beşdar bin. Lê qet dengek ji wan dezgehên navnetewî dernake. Lê bi xebat û berxwedana gelê kurd, deng ji dewleta tirk derdikeve. Berê digotin kurd tune ne, niha dibên kurd hene. Berê digotin zimanê kurdî tune ye, niha bi xwe televizyonek kurdî vekirin, bêyî ku zagon û yasayên xwe biguherînin. Ev jî tiştekî nîşan dide. Ger em li ber xwe bidin, ger em ji bo mafên xwe yên bingehîn xebat û têkoşîneke xurt bajon, ev mecbûr dibin ku hinek gavan bavêjin. Îro qebûlkirina hebûna gelê kurd e, sibê jî qebûlkirina mafên perwerdehiya bi zimanê kurdî ye. Di qada navnetewî de gelek biryar, dokument, deklerasyon û peyman li ser girîngiya ziman hatine pejirandin. Lê piraniya wan ji aliyê Tirkiyê ve nehatine îmze û morkirin, ji ber ku dewleta tirk ditirse ku kurd rabin ser piyan û wan maf û azadiyan bixwazin.
Li ser bikaranîna zimanê zikmakî çend belge, dokument û peyman gelek girîng in ku hinek ji wan Tirkiyeyê îmze nekirine
1- Peymana Zimanên Herêmî û Hindikahiyan li Ewropayê
Ev peyman di 1992`yan de hatiye qebûlkirin û ji pênc beşan pêk tê.
Di beşa yekemîn de, behsa naskirina zimanên nefermî hatiye kirin.
Di beşa duyemîn de;
- Naskirina zimanên herêmî û hindikahiyan
- Nîşandana rêzgirtin û bizavên erênî ji bo wan zimanan
- Perwerdehî û hînkirina van zimanan
tê xwestin.
Di beşa sêyemîn de;
- Di perwerdehiyê de
- Di çapemenî û weşanê de
- Di jiyana komelayetî û aborî de
- Di xizmeta giştî de
- Di dadî û kargeriyê de
- Û di têkiliyên derveyê sînor de
daxwaza bikaranîna zimanên zikmakî tê binavkirin. Tirkiyeyê ev peyman nepejirandiye.
2- Peymana Çarçove ya Der Barê Parastina Hindikahiyên Neteweyî de
Di peymana ku di sibata 1995`an hatiye îmzekirin de gelek şertên der heqê hindikahiyan de hatine binavkirin. Ev peyman jî ji aliyê Tirkiyeyê ve nehatiye îmzekirin.
Di Peymanê de tê gotin: “Welatên ku ev peyman îmze kiriye, divê ku mafê endamên hindikahiyên neteweyî biparêzin û her wiha zimanê wan ê zikmakî ku di têkiliyên jiyana rojane û gelemperî de tê bikaranîn, bê şert û şûrt qebûl bikin.”
Ji bo qebûlkirina wan her du peymanan Yekîtiya Ewropayê ji sala 2004`an ve hewl dide, lê Tirkiye qebûl nake. Her wisa Yekîtiya Ewropayê dixwaze ku ji OSZE/AGIT`ê (Konferans an jî Teşkîlata Hevkarî û Ewlehiya Ewropayê) komîserê hindikahiyan biçe Tirkiyeyê û raporek li ser kurdan û hindikayan amade bike. Tirkiye li dijî vê jî derdikeve.
Ev daxwazên Yekîtiya Ewropayê li ser kaxizan dimîne û qîmeteke wan qet nîn e, ji ber ku Yekîtiya Ewropayê zext li ser Tirkiyeyê nake.
3- Tirkiye berendamê Yekîtiya Ewropayê ye. Yekîtiya Ewropayê di sala 1993`an da prensîb, kriter û standardên endambûne aşkera kirine. Ev jî Krîterên Kopenhagê ne. Ev krîter û standarsên Kopenhagê ji 4 beşan pêk tên:
a- Demokrasiyeke bi rêk û pêk
b- Qebûlkirina mafên mîrovî yên bingehîn
c- Pejirandina maf û azadiyên hindikahî, kêmnetewe û olî
d- Şertên aborî.
Tirkiye dibêje ku li Tirkiyê ji xeynî kêmneteweyên ku li Lozanê hatine qebûlkirin, qet hindikahî nîn in.Yekîtiya Ewropayê bêdeng dimîne, dengê xwe dernaxe. Ji sala 2005`an ve jî dest bi muzekereyan kirin. Ev hemû jî nîşan didin ku dewletên Ewropî û Yekîtiya Ewropayê dem tê ji bo meslehetên xwe dengê xwe dernaxin û çavên xwe digirin. Dem tê peyman, krîter û standardan radixin ser maseya muzekereyan.
4- Dîsa peymaneke gelekî girîng heye ku Tirkiye ev îmze kiriye. Ev jî Peymana Mafên Zarokan e.
Ev peyman di sala 1989`an de ji aliyê Neteweyên Yekbûyî ve hatiye pejirandin.
a- Divê dewlet mafên jiyan û mezinbûna zarokan biparêzin
b- Zarok xwedî mafê navê xwe û mafê neteweyî ne.
c- Dewlet, di biryarên der barê zarokan de, divê her tim berjewendiyên wan li ber çavan bigirin
d- Divê dewlet li gorî nijadî û cinsî mafên hin zarokan ji yên din kêmtir nebînin. Zarokên civakeke cihêreng, xwedî mafê bicihanîna pêwîstiyên olî û bikaranîna zimanê xwe yê zikmakî ne (Xala 30)
f- Divê dewlet di dema şerê germ de bi taybetî zarokan biparêzin
g- Zarokên binçavkirî, divê rastî îşkence û muameleya xirab neyên.
Tirkiyeyê ev peyman îmze kiriye û perijandiye, lê rewşa zarokên kurd jî diyar e. Di şerê qirêj de bi sedan û bi hezaran zarokên kurd bi guleyên polîs û leşkerên tirkan hatin kuştin. Bi sedhezaran zarokên kurd ji gund û bajarên xwe hatin dûrxistin û sirgûnkirin. Ne dibistaneke kurdî heye, ne jî zarokên kurd ji îşkence û mûamelaya xirab tên parastin.
Ji xeynî wan peyman, dokuman û belgenameyan di gelek peymanên navnetewî yên din de jî girîngiya ziman tê dubarekirin, ji dokumanên OSZE/AGIT (Konferansa Hevkarî û Ewlehiya Ewropayê) heya Daxuyaniya Mafên Mirovî. Di çarçoveya Rêxistina Neteweyên Yekbûyî, UNESCO, OSZE û Konseya Ewropayê de hin peymanên navneteweyî yên ku der barê mafên bingehîn ên li ser hindikahî û bikaranîn û perwerdehiya zimanê zikmakî de hatine qebûlkirin, ev in:
Pakta/Peymana Mafên Aborî, Civakî û Çandî yên Navneteweyî (1966), ku wek Sosyalpakt tê binavkirin; Pakta/Peymana Mafên Siyasî û Medenî (1966), wek Sivilpakt tê nasîn. Di Sivilpaktê de, yanî di Peymana Mafên Siyasî û Medenî de xala yekemîn wisa dibêje: "Mafê her gelekî ji bo diyarkirina çarenusîna xwe heye.“ Di xala 27`an de jî wisa tê gotin: "Li dewletên ku hindikahiyên nijadî, olî an jî ziman hene, mafê wan hindikahiyan heye ku çanda xwe bidine jiyandin, pêdiviyên xwe yên olî pêk bînin û zimanê xwe bi kar bînin. Ev maf nikarin bên astengkirin.”
Tirkiyê van her du paktan piştî çil salan di roja 24’ê kanûna 2003`yan de îmze û mohr kiriye, lê bi qeydek, bi şertek ku li Tirkiyê tenê "Hindikahiyên ku li gorî Peymana Lozanê hatine naskirin hene“. Ev qeyd û şertê ku Tirkiyeyê daye, ji aliyê biryara Komîsyona Mafên Mîrovan ya Neteweyên Yekbûyî ve pûç dibe. Tirkiye li gorî van her de pakt û peymanên navnetewî mecbûr e ku mafên gelê kurd wek kêmnetew û hindikahî qebûl û nas bike.
Tirkiye ku ji ber kurdan peymanên navnetewî îmze nake, mohra xwe li bin Peymana Lozanê daniye. Peymana Lozanê hîma damezirandina dewleta tirkan e. Ev peymana ku sala 1923`yan li Lozanê hatiye îmzekirin kêmneteweyên dînî/olî wek xiristiyanan qebûl dike. Di xalên 38 û 39`an yên Peymana Lozanê de maf ji bo hemû hemwelatiyên Tirkiyê tê dayîn ku bi zimanê xwe di têkiliyên rojane de bi kar bînin, bixwînin û binivîsînin, di dibistanan da hîn bibin, di bazirganiyê de bi kar bînin.